“Gemeenten hebben thema’s als participatie en zelfredzaamheid van haar inwoners hoog op de agenda staan. Daarop sluit de visie van de bibliotheek naadloos aan: wij zijn ontstaan om betrouwbare informatie breed beschikbaar te stellen. En nog steeds vormen we een toegankelijke omgeving in de lokale gemeenschap. Daarom kunnen wij als geen ander de schakel vormen tussen maatschappelijke organisaties, gemeente en burgers.

“De bibliotheek heeft daarin niet alleen een faciliterende rol. We hebben de expertise in huis om mensen te leiden naar betrouwbare informatie en kunnen – onder meer via lees- en mediaconsulenten – het onderwijs ondersteunen met een beleid op lezen, taalontwikkeling en mediawijsheid. Dankzij de door ons opgeleide (voor)leescoördinatoren en de landelijke concepten als BoekStart en de Bibliotheek op school zijn we al verbonden met talloze (voor)scholen in onze omgeving: een waardevol netwerk waarin wij een regisseursrol bekleden. 

Als opleider leren wij bovendien (digitale) basisvaardigheden aan de inwoners van ons werkgebied, tegelijkertijd zorgen we als informatiespecialist voor betrouwbare informatie en als organisator van onder meer taalcafés bieden we een podium aan professionals en vrijwilligers. Deze cursussen en taalcafés zijn activiteiten van het Taalhuis; het lokale netwerkverband voor versterking van taal en digitale vaardigheden. Tot slot is de signaalfunctie een belangrijke: we signaleren problemen en vragen bij onze klanten en verwijzen hen dankzij ons brede netwerk naar de juiste plek. 

In al deze rollen zien wij een voorname taak voor ons als bibliotheek. Daarvoor is het wel nodig om een netwerk te vormen met de partijen die in de lokale gemeenschap actief zijn – van maatschappelijke en culturele organisaties tot vrijwilligersorganisaties. Dat betekent dat we de thema’s signaleren waarin we gezamenlijk op kunnen trekken. En dat we daarbinnen laten zien dat we een waardevolle, kwalitatieve en betrouwbare partner zijn. Door hierin te investeren, zie ik in mijn eigen organisatie al dat wij door lokale samenwerkingspartners gevraagd worden om mee te denken over thema’s die spelen. 

Overigens gebeurt dat niet van de een op de andere dag. Ik heb eerst anderhalf jaar aan anderen verteld wat de bibliotheek te bieden heeft. Ook aan de gemeente. Eén van onze gemeenschappelijke prioriteiten is de taalvaardigheid van inwoners ontwikkelen. Veel gemeenten zijn bovendien bezig met armoedebestrijding en zelfredzaamheid van haar burgers. In die doelgroepen zit veel overlap wat betreft het vinden, herkennen en bespreekbaar maken. Door eerst zelf de boer op te gaan, worden we nu gevraagd door de gemeente om mee te denken over activiteiten rondom armoedebeleid. Samen met partijen als het ROC en lokale maatschappelijke organisaties bedenken we hoe we de zelfredzaamheid van deze burgers kunnen vergroten. 

De volgende stap is dat een dergelijk netwerk zichtbaar wordt. Dat vraagt veel van de bibliotheekorganisatie en haar medewerkers. Zij moeten die rollen pakken en naar buiten uitdragen. Daar zetten we de komende jaren flink op in. We blijven daarin overigens wel dichtbij onszelf. We zoeken dus samenwerkingen op waarin lezen, taalontwikkeling en digitale vaardigheden de kapstok zijn. Dat betekent dat we actief zijn in zoveel mogelijk netwerken waarin taal, digitale ontwikkelingen en mediavaardigheden een rol spelen. 

Binnen onze rol als verbinder bemerken we overigens nog wel een imagoprobleem. De bibliotheek staat nog niet overal als verbindende partij bekend in de markt. We horen nog te vaak ‘is dat een taak van de bibliotheek?’. Daarom moet onze rol in die netwerken zichtbaar worden en gaan we niet alleen tellen, maar ook vertellen. Ofwel: niet alleen cijfermatig resultaten delen, maar juist de verhalen delen van de mensen die we helpen. Wat heeft het hen gebracht? Dat maakt duidelijk waarom wij dé verbinder van de gemeenschap zijn.”

“Tot een jaar of twaalf maken kinderen veel gebruik van de bibliotheek. Maar bij jongeren in de leeftijd van 14 tot 19 jaar is de bibliotheek niet echt hot. Op zich niet vreemd: als bibliotheken doen we namelijk nog maar weinig voor deze doelgroep.

“Van 2003 tot en met 2010 was ik verantwoordelijk voor de centrale bibliotheek van Rotterdam. Daar heb ik het onderwerp op de agenda gezet. Dat ging niet zonder slag of stoot. Ik kreeg veel tegengas toen ik computers wilde installeren voor jongeren om te gamen. Die scepsis begreep ik wel, maar die wens kwam heel nadrukkelijk uit onze gesprekken met jongeren naar voren. Vaak schrijven wij bibliotheekmensen jongeren iets voor, we willen invloed uitoefenen. Dan vergeten we te kijken hoe we het sámen met de jongeren kunnen doen, hun ideeën en wensen te horen en te vertalen. 

In Rotterdam was de jongerenvloer in eerste instantie faciliterend. Jongeren wilden een plek om te gamen. Daarnaast hadden ze behoefte om zichzelf op verschillende manieren te presenteren, denk aan gedichten en muziekteksten laten zien en horen. Daar hebben we ruimte voor gemaakt. Waar we jongeren in het verleden verscholen in hun capuchontrui zagen binnenkomen, kregen ze nu letterlijk en figuurlijk een open blik. 

Jongeren hebben op sommige momenten minder behoefte aan stilte in de bibliotheek. Dat kan weerstand oproepen bij de gebruikelijke bezoeker. Als jongeren zich willen presenteren, bij elkaar willen komen om huiswerk te maken of te discussiëren, gaat dat niet in stilte. Maak daar als bibliotheek dus ruimte voor, door bijvoorbeeld het gebouw te compartimenteren of een aparte jongerenbibliotheek in de wijk te creëren. Belangrijk is om de balans te vinden tussen de verschillende groepen en weg te blijven van het idee dat je jongeren bij overlast naar buiten stuurt. Je wilt ze immers binnenhouden. 

We hebben het thema niet voor niets ‘de bibliotheek voor en dóór jongeren’ genoemd. Vooral dat woordje ‘door’ is belangrijk. Het aanbod voor jongeren moet in belangrijke mate door jongeren worden samengesteld. Als je dat goed doet, moderniseert de bibliotheek en blijft deze zich ontwikkelen. Het is belangrijk om in te spelen op de behoeftes van jongeren, om ze aan je te binden. Natuurlijk kan de bibliotheek kaders scheppen, zodat het helder is dat de invulling te maken moet hebben met taal en nieuwe media bijvoorbeeld. Maak die kaders dan wel weids, zodat je jongeren het gevoel geeft zeggenschap te hebben. Het is belangrijk dat zij aan zet zijn en binnen de kaders met ideeën komen waar ze blij van worden om geholpen te worden met hun taalontwikkeling. Zij denken na, de bibliotheek vult het samen met hen in. 

De Brabantse bibliotheken lopen nog achter als het gaat om jongeren aan zich binden. Daarom wil ik mij hard maken voor een pilot. In eerste instantie met de twee andere bibliotheekorganisaties in West-Brabant (VANnU en Breda) en Cubiss. Wat willen en kunnen wij samen aan jongeren bieden? Als daar een go voor is, dan wil ik direct de jongeren aan tafel erbij. Zodat het niet blijft hangen bij de beleidsmakers en we de doelgroep erbij betrekken. Dat is een essentiële voorwaarde voor succes.”

“De rol van de bibliotheek wordt zichtbaar in drie verschijningsvormen. Naast de collectie zijn dat de werkplaatsfunctie en de podiumfunctie. Samen met een groeiend aantal partners geven we hiermee invulling aan de maatschappelijke meerwaarde van de bibliotheek voor de individuele bewoner en de lokale samenleving als geheel.

“Onze maatschappelijke meerwaarde is het grootst aan de uiteindes van het spectrum waarin we ons als bibliotheek begeven. Aan de ene kant willen we inwoners toerusten met basisvaardigheden. Aan de andere kant willen we mensen stimuleren in hun talenten. We proberen een programmering te verzorgen die aan deze uitersten invulling geeft. Een schrijfworkshop ontwikkelt iemands talent van schrijven, terwijl de Klik en Tik-cursus mensen digitaal vaardiger maakt. Door de collectie aan de werkplaats- en podiumfunctie te koppelen maken we de wereld van mensen groter. Om dat te bereiken, zoeken we de samenwerking op binnen de gemeenschap. We kijken wat er lokaal al is en wat er nodig is om het resultaat te vergroten. En als iemand anders het beter kan dan wij, laten we het die ander doen. De Kennismakerij in Tilburg is daar een mooi voorbeeld van. In deze proeftuinbibliotheek is ontzettend veel programmering. Voor ongeveer de helft daarvan zijn wij de initiatiefnemer. Voor de andere helft komen anderen naar ons toe met een verzoek of idee.

Als je door je oogharen kijkt, zie je dat de gehele branche deze kant op beweegt. Om te laten zien wat dit oplevert, volgen wij een driepijlerstrategie. We werken immers met maatschappelijk geld; het is onze plicht om dit zo goed mogelijk te besteden. Allereerst varen we op de cijfers. Die blijven belangrijk om cherry picking te voorkomen. Wel zijn we met elkaar op zoek naar antwoord op de vraag om welke cijfers het moet gaan. Met storytelling geven we deze cijfers waarde, door ze een gevoel te geven. Dit vullen we aan met de factor causaliteit; het opbouwen van een redenering. Als ik dit doe, mag ik aannemen dat er dit gebeurt. Onze inspanningen zichtbaar maken kent twee gedaanten: directe zichtbaarheid in de vorm wát het met mensen doet - men kan nu iets, of weet nu iets. Met storytelling haken we hierop in. Bij cijfers gaat het juist om de indirecte zichtbaarheid. Datgene wat uit andere dingen af te leiden is – het percentage laaggeletterdheid dat afneemt bijvoorbeeld.

We zeggen weleens: ‘alles wat we doen is nuttig, maar wat is nou het nuttigst?’. Om die vraag te beantwoorden is het dus belangrijk om in een context van cijfers, verhalen en beredenering de resultaten te delen en met elkaar te beoordelen. Daarbij rekening houdend met de actuele maatschappelijke zorgen en de focus binnen de diverse werkgebieden. Dat maakt dat de accenten kunnen verschillen.

Met de driepijlerstrategie proberen we onze bijdrage aan de lokale samenleving in kaart te brengen. Noodzakelijk, want als we er niet in slagen om die maatschappelijke meerwaarde zichtbaar te maken, maakt ons dat als branche kwetsbaar. Van oudsher hoort een bibliotheek bij de basisinfrastructuur van een lokale samenleving, maar met de digitalisering van diezelfde samenleving rijst de vraag ‘waarom hebben we nog een bibliotheek nodig?’. Tijdens de economische crisis hadden we moeite deze vraag te beantwoorden, inmiddels slagen we daar veel beter in. Belangrijk blijft om proactief het debat aan te gaan, resultaten te delen en te duiden. Bibliotheken bestaan meer dan 100 jaar en er is geen zekerheid dat we over 100 jaar nog steeds bestaan. Ons bestaansrecht ontlenen we aan de ontwikkeling van de burger. Daarom is het van belang dat we het over de inhoud van ons werk hebben. En over wat dat oplevert. De uitdaging is om dit efficiënt en effectief te organiseren, zonder dat het bureaucratisch wordt. Als de ene bibliotheek het ene meet, en een andere bibliotheek weer iets anders dan zetten we onze capaciteit slim in.”

“De bibliotheek verandert, dus het werk van de bibliotheekmedewerker verandert mee. Er is meer dan de collectie boeken en standaardprogrammering. De bibliotheek richt zich steeds meer op de lokale omgeving, om als bibliotheek de verbinding met de maatschappij te leggen. Dan moet je van binnen naar buiten leren kijken. Dat is een belangrijke stap in de ontwikkeling die de bibliotheek door maakt. En de medewerkers maken de bibliotheek.

“De gemiddelde leeftijd in de bibliotheek is hoog. Daardoor gaan veranderingen soms wat trager. Dat maakt de bibliotheek ook niet altijd een aantrekkelijke werkomgeving voor nieuwe aanwas. Terwijl je nieuwe mensen nodig hebt om de verandering in te zetten. We willen in Brabant de attitude bij de huidige generatie bibliotheekmedewerkers veranderen, zodat zij het enthousiasme en de ideeën van een nieuwe generatie omarmen en benutten. Tegelijkertijd willen we dat de huidige bibliotheekmedewerkers duurzaam inzetbaar blijven. Hoe hou je ze fris, vitaal en bij de tijd? Hoe zorg je ervoor dat zij open blijven staan voor de nieuwste ontwikkelingen en die gewenste netwerker in de lokale samenleving zijn?

‘Buiten winnen, is binnen beginnen’, zeg ik altijd. Attitudeontwikkeling begint van binnenuit. Bij het management. Zij maken verandering mogelijk door training en opleiding, door uitwisseling. Zij zijn er verantwoordelijk voor dat de medewerker krijgt wat hij of zij nodig heeft om die attitudeontwikkeling door te maken. De visie van de bibliotheekorganisatie vraagt om een bepaalde bezetting van medewerkers, met verschillende kwaliteiten en capaciteiten. Daar moet je aan werken, wat mij betreft niet alleen, maar juist binnen het netwerk van de BNB. Samen kunnen we ervoor zorgen dat bibliotheken haar medewerkers goed toerusten om de buitenwereld naar binnen te halen en de bibliotheek in haar nieuwe rol naar buiten te profileren. Dat geldt overigens net zo goed voor een ondersteunende organisatie als Cubiss. Ook wij zullen gaan experimenteren met de rollen van onze medewerkers en hun kwaliteiten op andere manieren inzetten.

Die attitudeontwikkeling verschilt natuurlijk per individu. Er zullen koppige medewerkers zijn en medewerkers met een grote veranderingsbereidheid. De kunst is om deze individuen aan elkaar te koppelen, zodat er enthousiasme voor verandering ontstaat. Laten we elkaar uitdagen. Niet alleen medewerkers onderling, maar laten we ook binnen de BNB elkaar triggeren om de rol van de bibliotheek en haar medewerkers in de lokale gemeenschap verder te ontwikkelen. Dan kun je een olievlek creëren. Om te veranderen, moet je openstaan voor verandering. 

Niet bang zijn om nieuwe dingen te doen. Wat dat betreft denk ik dat het Pippi Langkous-principe een mooi uitgangspunt vormt: ‘Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat het wel kan’. Die houding mogen we vragen van de medewerkers. Dat betekent ook dat het management en Cubiss diezelfde houding moet aannemen. Dat vraagt lef en durf, maar het is de enige manier om te komen tot een attitude van delen en netwerken bij álle medewerkers om de doelen die we met elkaar hebben benoemd ook te bereiken.”

“Bibliotheekmedewerkers kunnen in beginsel niet blijven varen op de oude competenties zoals die zijn aangeleerd in de branche. Ze hebben een nieuw perspectief nodig om hun handelen aan te toetsen.

“Wanneer je het zwart-wit bekijkt, kun je concluderen dat de klassieke bibliothecaris vooral veel kennis heeft van het systeem van boeken uitlenen; de hoofdtaak van een klassieke bibliotheek. Terwijl het nu én in de toekomst veel meer gaat over de vraag hoe de bibliotheekmedewerker de verbinding legt met de lokale gemeenschap. Dat betekent dat de kennis van systemen en de (boeken)collectie naar de achtergrond zal verdwijnen, zodat er ruimte ontstaat voor het ontwikkelen van andere kwaliteiten. Die gaan vooral over hoe je in gesprek raakt én blijft met de samenleving.

Het gedachtengoed van David Lankes vormt wat mij betreft een uitgangspunt om het vakmanschap van de bibliotheekmedewerker van de toekomst verder vorm te geven. Volgens Lankes is de missie van de bibliothecaris: ‘de maatschappij verbeteren door kenniscreatie te faciliteren in de lokale communities. Met allerlei tools (waar de collectie er één van is) draait het om het versterken van de lokale gemeenschap door het organiseren van uitwisseling van kennis en informatie. De zogenaamde community librarian werkt aan het opbouwen van een vertrouwensband met de inwoners binnen het werkgebied en heeft netwerkvaardigheden nodig zodat de bibliotheek die maatschappelijk verbinder in de lokale gemeenschap kan zijn. Ook co-creatie speelt daarin een rol. De medewerker is in staat om met anderen – collega’s en netwerkpartners - tot nieuwe dingen te komen.

Hiervoor heeft de bibliotheekmedewerker nog steeds de brede kennis van wat er te koop is in de wereld nodig. Sterker nog; het zoeken, vinden en duiden van informatie is in de huidige samenleving met nepnieuws en sociale media belangrijker dan ooit. Mediawijs met meningen en middelen omgaan, informatie plaatsen in een context, beoordelen op de betrouwbaarheid en validiteit; het zijn kwaliteiten die de klassieke bibliothecaris al bezit. Dat mogen we niet overboord gooien. Het perspectief zal echter wel veranderen. Bibliotheken kunnen niet meer denken vanuit een soort verhevenheid. Met de digitale ontwikkelingen is iedereen immers informatiedeskundig, of denkt dat te zijn.

Door vergrijzing en bezuinigingen dreigt dit vakmanschap te verdwijnen uit de bibliotheek. Een terechte zorg, want de klassieke bibliothecaris met die brede kennis blijft ook in de nieuwe rol van de bibliotheek van grote betekenis. In het proces om te komen tot een maatschappelijke bibliotheek zijn de huidige medewerkers net zo belangrijk als de jongere aanwas met verder ontwikkelde netwerk-skills. De mix van oud en jong, offline en online en van snappen wat er in de wereld gebeurt en de vraag signaleren in de lokale gemeenschap, is essentieel. 

Door van elkaar te leren, ontstaat vakmanschap. Kortom: er wordt de komende jaren een omslag gevraagd van de bibliotheekmedewerker, maar net zo goed van het management. Hoe zorg je ervoor dat je medewerkers in staat zijn de gevraagde nieuwe rol naar buiten uit te dragen. Dat proces loopt wat mij betreft parallel aan de ontwikkeling van het vakmanschap van de bibliothecaris van de toekomst: de community librarian.”

“Het delen van mensen en projecten kun je zien als noodzaak. Ik zie het liever als kans. Een kans om de vele kennis en kunde in de branche beter weg te zetten, ten gunste van de Brabantse burger. Je doet jezelf en de mensen die van jouw bibliotheek gebruikmaken tekort als je al die kennis en kunde niet ten volle benut!

“Delen is een randvoorwaarde om de maatschappelijke verbinder te zijn, die de BNB voor ogen heeft. Dat zit ‘m niet in een structuur die je moet optuigen, maar juist in een samenwerkingscultuur. Het moet vanzelfsprekend zijn om kennis en kunde met elkaar te delen. Die attitude is niet per se bij iedere bibliotheekmedewerker van origine aanwezig, het belang van delen mag meer gevoeld worden. Toen ik acht jaar geleden als directeur in deze bibliotheek begon, kreeg ik van één van de medewerkers de opmerking dat een collega-bibliotheekorganisatie interesse had in een programma dat door ons was ontwikkeld. De vraag ‘mogen we dat zomaar weggeven?’ werd in alle ernst aan mij gesteld. Er was immers door ons veel tijd, energie en geld ingestoken. Die houding kunnen we ons nu niet meer voorstellen en niet meer veroorloven. Delen is immers het sleutelwoord van de huidige samenleving: de wereld is opener en toegankelijker geworden. Informatie en kennis delen is eenvoudiger geworden en de bibliotheek verandert daarin mee.

Dit voorbeeld geeft aan dat de verandering al is ingezet. Bibliotheekmedewerkers delen al veel meer met elkaar, vanuit het besef dat je elkaar dan versterkt. Dat je geen energie verspilt, maar juist efficiënt inzet door aan te haken bij best practices van anderen. Dat het extra waardering en bevestiging is voor je werkzaamheden en dat je de volgende keer ook iets mag terugverwachten.

Delen is één ding, maar de samenwerking opzoeken gaat wat mij betreft verder dan dat. Het gaat er ook om dat je projecten en programma’s samen oppakt. Dat je elkaar vanaf het begin inspireert en voedt met ideeën en expertise. Dat betekent dat medewerkers bij een behoefte in hun eigen werkgebied eerst rondvragen of dit bij een andere bibliotheek ook speelt. ‘Kunnen we het samen doen?’, dát is de kernvraag. De bezuinigingen van de afgelopen jaren hebben ons deels tot deze verandering bewogen. We doen meer met minder mensen, dus slimmer organiseren is noodzakelijk.

Als we Brabanders willen faciliteren en helpen met het opdoen van kennis en vaardigheden, is samenwerken dus nodig. Niet alleen met de bibliotheekorganisaties onderling, ook met de externe partners om ons heen. Daarnaast is de veranderende samenleving een belangrijke aanzet van de wens om binnen de BNB beter gebruik te maken van elkaars kennis en kunde. De beoogde rol van verbinder, begint bij onszelf.

Het delen van mensen en projecten zal ertoe leiden dat de klant een beter product en een betere dienst krijgt. Het gaat om de Brabantse burger. Vertrouwen is binnen dit thema het sleutelwoord. Heb vertrouwen dat je aan hetzelfde belang werkt: dat de Brabantse burger mee kan blijven doen in de samenleving. Dat hij slimmer, creatiever en vaardiger wordt en zodoende toegerust is om te participeren in deze complexe maatschappij. Schroom dus niet om contact te zoeken, met elkaar te praten. Als BNB zullen we onze mensen moeten blijven voeden en stimuleren om hun natuurlijke nieuwsgierigheid aan te wakkeren. En successen te delen. Zo houden we het uitwisselen van mensen en projecten op de agenda.”